दिवाळी अंक वाचतो कोण?

माझे आई-वडील दोन-चार दिवाळी अंक विकत घेतात. बाकीचे लायब्रीतून आणतात. माझ्या
सासू-सास-यांकडेही चार दिवाळी अंक असतातच. माझ्या घरी दोन-तीन दिवाळी अंक येतात. माझ्या भावाच्या आणि चुलतभावाच्या घरीही दिवाळी अंकांची एवढीच संख्या असते. म्हणजे आमच्या विस्तारीत कुटुंबात १२ ते १५ दिवाळी अंक असतात. इयत्ता चौथीत असलेला एक पुतण्या हातात पडेल तो कागद वाचून काढतो. तो अर्थातच दिवाळी अंकही वाचतो. माझा मुलगा मात्र दिवाळी अंक वाचत नाही. माझे दोन-तीन पुणतेही दिवाळी अंक वाचत नाहीत. दिवाळी अंकातले लेख वाचण्यापेक्षा वर्तमानपत्रातले अग्रलेख वाचावेत आणि कथा तर पकावच असतात असं माझा मुलगा म्हणतो.

सरकारी वा खाजगी नोकरीत असलेल्या मध्यमवर्गीय माणसांकडे वेळ भरपूर होता. त्यावेळी ऑफिसला जाण्या-येण्यामध्ये फारसा वेळ जायचा नाही. एकदा का तुम्ही कारकून वा अधिकारी म्हणून नोकरीत चिकटलात की करिअर डेव्हलपमेंटला फारशी संधी नव्हती. नोकरी करून राह्यलेल्या या वेळाचा सदुपयोग म्हणजे उत्तमोत्तम नाटक वा सिनेमा पाहणं, गाण्याच्या मैफिलीला जाणं, वृत्तपत्र विशेषतः अग्रलेखाचं पान नियमाने वाचणं, त्यावर चर्चा करणं, नाटक, सिनेमा, साहित्य या क्षेत्रात जे नवे प्रयोग होतात त्यांची दखल घेणं, परिसंवाद, भाषणं यांना हजेरी लावणं, असं या मध्यमवर्गाचं स्वरूप होतं. प्रत्येक विषयातलं थोडंफार तरी आपल्याला कळलं पाहिजे, आपल्या संवेदनांचा विस्तार केला पाहिजे, अशी धारणा असणा-याला सुसंस्कृत म्हणण्याचा प्रघात होता. काही जण त्यांना विद्वान असंही म्हणत.

जुन्या हिंदी चित्रपटांमध्ये एंटरटेनमेंट, कॉमेडी, ट्रॅजेडी, क्राईम, सस्पेन्स, रोमान्स, ह्यूमर सर्वकाही एकाच चित्रपटात कोंबलं जायचं. दिवाळी अंकांचं म्हणजे तथाकथित दर्जेदार दिवाळी अंकांचं स्वरूपही अशाच प्रकारचं होतं. चालू घडामोडींविषयक एक परिसंवाद वा विशेष विभाग, वैचारिक लेख, नाटक, चित्रपट, लोकप्रिय संगीत, शास्त्रीय संगीत या विषयांना स्पर्श, नामवंत आणि नवोदितांच्या कथा-कवितांची भेळ, एखादी कादंबरी, नर्म विनोदाचा शिडकावा, दृष्यकलांची दखल असा दिवाळी अंकांच्या यशाचा फॉर्म्युला होता. दिवाळी अंकांचं अर्थशास्त्र जाहिरात मिळवण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असतं. वाचक असोत वा नसोत, वर्षातून एक जाहिरात अनेक कंपन्या, बँका वा छोटे-मोठे जाहिरातदार सांस्कृतिक कर्तव्य म्हणून देतात, त्यामुळे दिवाळी अंकांचं संपादन, लेखन, मांडणी, सजावट, निर्मिती यासंबंधात अनेकविध प्रयोगही केले जातात.

मराठी पत्रकारिता, साहित्य, नाटक आणि चित्रपट अशा निवडक विषयांशी संबंधीत असणारे व्यावसायिकच दिवाळी अंक गांभिर्याने वाचतात. त्यांना या अंकांच्या मजकूरातून अनेक नव्या संकल्पना, कल्पना, माहिती, प्रेरणा मिळतात. दिवाळी अंकात विज्ञान, निसर्ग, तंत्रज्ञान, दृष्यकला—चित्र, शिल्प, वास्तुकला, आरोग्य, क्रिडा, अर्थशास्त्र असे विषयही हाताळलेले असतात. परंतु त्यांचं स्वरूप मध्यमवर्गीय वाचकाला नव्या विषयांचा परिचय करून देणं हे असतं. अर्थातच या विषयातील व्यावसायिक दिवाळी अंक आवर्जून वाचत नाहीत. या विषयांमधील वा क्षेत्रांमधील नव्या संकल्पना, संशोधन वा प्रयोग यामध्ये गुंतलेले तरूण-तरूणी वा अन्य वयोगटातील वाचकांना दिवाळी अंकांच्या वाचनातून फारसं काही हाती लागत नाही.

माझा मुलगा, पुतणे वा पुतण्या यांच्या इंटरेस्टचे विषय लिंकीग पार्क, वेस्ट लाइफ, एमीनेम हे बँड्स, युरोपियन फुटबॉल, टेक्नॉलाजी म्हणजे मोबाईल फोन, आयपॉड, हँडीकॅम्स, हाय स्पीड इंटरनेट, कंप्युटर वा मोबाईल फोन गेम्स, म्युझिक सिस्टीम्स, सोशल नेटवर्किंग साइट्स हे आहेत. महाराष्ट्रात इंजिनीयरींग अभ्यासक्रमाच्या एकूण ४० हजार जागा आहेत, मेडिकल वा अन्य प्रोफेशनल कोर्सेसबाबतही अशीच स्थिती आहे. करिअरच्या दृष्टीने मॅनेजमेंट हे क्षेत्र आता महत्वाचं ठरू पाहात आहे. या तरूणांची अभिरूची, संवेदनशीलता यापेक्षाही त्यांच्या इंटरेस्टना दिवाळी अंक संबोधित करत नाहीत. हे विषय मराठी संवेदनशीलतेच्या परिघात नाहीत. दिवाळी अंकांच्या संपादकांना यापैकी अनेक विषय माहीतच नाहीत. या विषयांवर अधिकाराने लिखाण करणारे लेखकही मराठीत नाहीत. या विषयांवर उदंड साहित्य इंटरनेटवर उपलब्ध असतं. टिव्ही, एफएम रेडीयो, इंटरनेट, मोबाईल फोन या माध्यमांची दोस्ती करणारा तरूण सध्याच्या काळात करिअरिस्ट असतो. हा तरूण दिवाळी अंकांचा वाचक नसतो.

मराठी पत्रकारिता, साहित्य, नाटक आणि सिनेमा या क्षेत्रात करिअर करू पाहणा-या तरूणांची संख्या तुलनेने कमी असते. कारण तिथे रिस्क फॅक्टर मोठा असतो. शैक्षणिक वा तांत्रिक कौशल्यं याहीपेक्षा अन्य काही बाबी तिथे यशस्वी होण्यासाठी महत्वाच्या ठरतात. तरूण-तरुणींचा हा छोटा वर्ग आणि चाळिशी पार केलेले स्त्री-पुरुष हा दिवाळी अंकांचा वाचक असतो. तुमची काय निरिक्षणं आहेत?