ओ कोलकता....

मुंबईहून कोलकत्याला आल्यावर दारिद्र्याचा धक्का बसतो. गरीब इमारती, गरीब माणसं, सार्वजनिक वाहतुकीची गरीब वाहनं. डगडगणारी ट्राम, हाताने ओढायच्या रिक्षा, सायकल रिक्षा, तीन चाकी स्कूटर रिक्षा, बसेस. सर्व काही गरीब. रस्त्यावरच्या टप-यांवर मिळणारे खाद्यपदार्थही गरीब. मुंबईत कामाठीपु-यात युसूफ नावाचा आमचा कार्यकर्ता-मित्र होता. तो फेरीवाला होता. फळं विकायचा. युसूफला भेटायला जायचो तेव्हा तो गाडीवर केळी, सफरचंद वगैरे विकत असायचा. त्याच्या गाडीवरही कधी पाह्यली नव्हती अशी गरीब, साल काळी पडलेली मऊ केळी कोलकत्यात गरीब लोक विकत घेत होते. महागाई वाढली हे खरंच आहे पण मुंबईच्या माणसासाठी कोलकता स्वस्तच. सकाळी नाश्त्याला तीन कचोरी (म्हणजे पु-याच) भाजी, एक हलवा पुरी खाल्ली. केवळ पाच रुपयात. मुंबईत वडापावलाही सहा रुपये मोजायला लागतात. मुंबईतल्या कष्टकरी माणसालाही एक अभिमान असतो, गुर्मी असते. सर्वसाधारणपणे श्रीमंत लोकही गरीबांशी आदर राखून बोलतात. ही गुर्मी वा अभिमान त्या शहराचा म्हणजे त्या शहराच्या अर्थव्यवस्थेचा असावा. कोलकत्यात दीनवाणी गरीबी आहे.
संध्याकाळी प्रेस क्लबला गेलो. तोही गरीबच भासला. सर्वजण बंगालीत बोलत होते. पवन लोकल न्यूज चॅनेलचा ब्युरो चिफ आहे. तो मारवाडी आहे. पण त्याचा, त्याच्या वडलांचा जन्म कोलकत्याचा. वडीलांची चक्की होती. ट्रान्सपोर्टचा बिझनेस होता. त्यांना समाजकार्याची, राजकारणाची हौस. धंदा नोकरांवर सोपवून ते या कामातच व्यस्त असायचे. परिणामी धंदा बुडाला. त्यांनी आपला एक गाळा एका हिंदी पेपरला भाड्याने दिला. तिथे पवन नोकरीला लागला. जाहिराती गोळा करणं वगैरे सटरफटर कामं करायचा. बंगाली आणि हिंदी दोन्ही भाषा अवगत असल्याने त्याला अनुवादासाठी बसवला. तिथे त्याला बातमीदारी कळली. म्हणून मी रांकेला लागलो असं तो म्हणाला. त्याआधी मी गुंडागर्दी म्हणा वा राजकारण म्हणा त्या लायनीत होतो, काँग्रेसमध्ये होतो. आंदोलनात बस किंवा इतर वाहनांना आगी लावायचो, असं तो सांगत होता. राजस्थानात हवेली आहे आमची. तिथे वर्षातून एकदा जातो. सकाळी जाऊन संध्याकाळी परत. पण तिथे गेल्यावर छाती अभिमानाने भरून येते. आपलं गाव, आपली हवेली अजून आहे, हाच मोठा दिलासा असतो.
त्याचा चेला नवीन. तो आझमगढचा. त्याला जमिनीचा ओढा. पेरणीची सुरुवात करताना लहान मुलांच्या हाताने काही दाणे टाकतात. लहान मुलांना अहंकार नसतो त्यामुळे पिक चांगलं येतं, अशी श्रद्धा आहे, असं तो सांगत होता. आपल्या हाताचा गुण चांगला आहे, असा त्याला विश्वास होता. प्रेस क्लबमध्ये मी लावलेली झाडं किती जोमदार वाढली आहेत पहा, असं म्हणून तो मला त्या झाडांकडे घेऊन गेला. आपल्याला शेती करता येत नाही याचं त्याला भारी वैषम्य वाटत होतं. आता शेतात मी अनवाणी चालू शकत नाही. दहा बिघे जमीन आहे आमची. आम्ही तीन पिकं घ्यायचो. आता काकांना एवढी जमीन कसता येत नाही. ते पोटापुरता गहू पिकवतात असं सांगत होता. त्याचे आई-वडील कोलकत्यातच स्थायिक झाले होते.
पार्कस्ट्रीट म्हणजे कोलकत्याचा सेंट्रल बिझनेस डिस्ट्रीक्ट. मुंबईतल्या फोर्ट वा काळा घोडा एरियासारखा. ब्रिटीशकाळाच्या खाणाखुणा अभिमानाने मिरवणारा. पार्कस्ट्रीटवर तीन चाकी स्कूटर रिक्षांना बंदी आहे. हात रिक्षा, सायकल रिक्षाही नाहीत. फक्त टॅक्सी. बहुतेक टॅक्सी एम्बॅसिडर. पिवळ्या रंगाच्या. किमान भाडं २२ रुपये. पार्क स्ट्रीटवर चार-पाच पिढ्यांपासूनची रेस्त्रां वा दुकानं आहेत. तिथे कोलकत्याचं समृद्ध रुप दिसतं. तिथं एक रेस्त्रां फक्त इलशा (हिलसा) माशाच्या पदार्थांसाठीच प्रसिद्ध आहे. अशी अनेक रेस्त्रां असतील. आमच्यापैकी प्रत्येकजण कोलकत्याच्या दारिद्र्याबद्दल म्हणजे दारिद्र्याचं जे दर्शन घडलं त्याबद्दल भरभरून बोलत होता. एक जण कल्याणला राहणारी होती. दुसरा लखनऊचा तर तिसरा पुण्याचा. मी म्हटलं आपण कोणत्या शहरातून आलोय हे विसरलो तर कोलकता तुम्हाला आवडायला लागेल. कोलकता गरीब भासलं तरी स्वच्छ आहे. मजूरांची संख्या खूप असल्यामुळे असेल किंवा अन्य कारणांमुळे असेल कोलकत्यात फ्लेक्सचे बॅनर फारच कमी दिसतात. मुंबई, पुणे, नाशिक, कोल्हापूर ही शहरं राजकारण्यांच्या भल्यामोठ्या फोटोंनी घाण करून टाकली आहेत. सॉल्ट लेकच्या दिशेला नवं कोलकता साकारतंय ते नवी मुंबईसारखं आखीव-रेखीव आहे. कोलकत्यापासून ५० किलोमीटर्सवरचं कलोनी टाऊन ऐसपैस, शांत, हिरवंगार आहे.
मी कोलकत्याहून नदिया जिल्ह्यात गेलो. गावं हिरवीगार होती. धान, ताग, ऊस, सर्व प्रकारचा भाजीपाला,

पेरू, आंबा यांच्या बागा होत्या. वर्षाला तिथे तीन पिकं घेतात. शेतमजूर मिळत नाहीत त्यामुळे निंदणी-खुरपणीची कामं अडून राहतात. त्यामुळे दोन वर्षांपासून हर्बीसाइडचा खप वाढलाय. प्रत्येक घरात किमान एक मोबाइल फोन आहे. बिधान चंद्र कृषी विद्यापीठात सुदीप नावाचा एक तरूण भेटला. त्याच्या वडलांनी पश्चिम बंगालमध्ये आम्रपाली ही आंब्याची जात लोकप्रिय केली. ज्या मूळ झाडावरून त्यांनी कलमं केली ते २५ वर्षांचं जुनं झाड त्यांनी अजूनही आपल्या शेतात जपलेलं आहे. मागच्या महिन्यात मलिहाबादला गेलो होतो तेव्हा आम्रपाली जातीचे आंबे तिथे होते. यावर्षी दशेरी आंब्याने दगा दिला होता म्हणे. सुदीपचे वडील आणि तो दोघांचाही मोठ्या उद्योगांना विरोध. सुपीक जमीन असताना तिथे उद्योग कशासाठी उभारायचे, असा त्याचा प्रश्न होता. बागा वा फार्म विकसीत करणं हाच सुदीपच्या वडलांचा व्यवसाय आहे. साहजिकच त्यांची सहानुभूती ममता बानर्जींना आहे. महिन्याभरात निवडणूका लागल्या तर मार्क्सवाद्यांचा पराभव होईल, असं सुदीप म्हणत होता.
प्रेस क्लबच्या इलेक्शन होत्या त्यामुळे पवन, नवीन किंवा सर्व पत्रकार तोच विषय बोलत होते. तृणमूल आणि सीपीएम हे दोन गट या इलेक्शनमध्येही होते. इथे राजकीय जाणिवा विलक्षण प्रगल्भ आहेत. बंगाली सिनेमा असो वा क्रिडा क्षेत्र, त्या त्या क्षेत्रातले दिग्गज राजकीय भूमिका घेतात. म्हणजे या किंवा त्या पार्टीच्या बाजून उभे राहतात. सौरव गागुंली सीपीएमच्या बाजूने बोलतो. नट-नट्या ममता बॅनर्जीला खुला पाठिंबा देतात. हॉलीवूड वरून मुंबईतल्या हिंदी चित्रपटसृष्टीला बॉलीवूड म्हणण्याचा प्रघात पडला. कोलकत्यातल्या बंगाली चित्रपटसृष्टीला टॉलीवूड म्हणतात. टॉलीवूडमध्ये मिथुन चक्रवर्ती हे मोठं नाव आहे. दाक्षिणात्य मारधाड चित्रपटांच्या बंगाली आवृत्या इथे विलक्षण लोकप्रिय आहेत.
मला अशोक शहाणेने सांगितलेला किस्सा आठवला. तो शंभू मित्रांकडे गेला होता. भारतीय बैठकीवर ऐसपैस बसून किंवा लोळत त्यांच्या गप्पा चालू होत्या. दरवाजा वाजला, शंभू मित्रांना उठायला नको म्हणून अशोकने जाऊन दरवाजा उघडला. एक इसम विचारत होता, शंभू मित्रा आहेत का. कोण आलंय, कशासाठी भेटायचं अशी जुजबी चौकशी अशोक करणार होता, तेवढ्यात शंभू मित्रांचा आवाज आला, म्हणून तो इसम आत आला. उभा राहून तो इसम त्यांच्याशी अदबीने बोलत होता. शंभू मित्रांनी त्याला बसायलाही सांगितलं नाही आणि त्याच्या विनंतीला वा प्रस्तावाला दोनदा नकार दिला. दुस-यांदा आवाज चढवून. निरुपायाने तो इसम निघून गेला. तो गेल्यावर अशोकने विचारलं कोण होता तो इसम, तर शंभू मित्रा म्हणाले, बुद्ध...बुद्धदेव. त्यावेळी ते राज्य सरकारात सांस्कृतिक मंत्री होते आता ते मुख्यमंत्री आहेत. आता शंभू मित्रा नाहीत. कोलकत्यात आता ना डाव्या विचाराचा दबदबा आहे की बाजारपेठेचा गवगवा.